De toekomst van de eredienst

Hoe moet het verder met de eredienst? Die vraag stond centraal tijdens de gemeenteavond op 15 mei 2014 in de Ontmoetingskerk te Vriezenveen. Een vraag die ingegeven is door de ontwikkelingen die al langere tijd in de breedte van de kerken zichtbaar zijn. De Protestantse Kerk in Nederland heeft te maken met een gestage afname van het ledenbestand en van de betrokkenheid van kerkelijke gelovigen op de activiteiten.

                                

Ontwikkelingen dagen de kerk uit

Onderzoeken naar spiritualiteit en kerkelijke betrokkenheid in Nederland kunnen ons somber stemmen. Het lijkt onontkoombaar dat elke geloofsgemeenschap vroeg of laat te maken krijgt met terugloop. Toch zou ik niet mee willen gaan in deze negatieve spiraal. Waarom niet? Allereerst zijn onze geloofsgemeenschappen ontstaan rond het goede nieuws van Jezus Christus. Het kan toch niet zo zijn dat die boodschap in deze tijd niet relevant zou zijn? Daarnaast laat de Ontmoetingskerk te Vriezenveen zich kenmerken door veelkleurigheid, ruimte en inclusiviteit. Het zijn samenbindende waarden die ook voor de samenleving van betekenis kunnen zijn – alleen zullen we dit wel iets meer mogen uitdragen. In de derde plaats blijkt uit onderzoek van het SCP (Geloven  binnen en buiten verband. Godsdienstige ontwikkelingen in Nederland) dat religiositeit en spiritualiteit in onze samenleving op een toenemende belangstelling mogen rekenen. Dat roept bij mij de vraag op hoe wij als kerken opnieuw een gesprekspartner kunnen worden voor deze groep. Tot slot is er een grote groep mensen die aangeeft in de protestantse kerkdienst niet te vinden wat ze zoeken. Ook in onze Ontmoetingskerk is er een groeiend aantal leden die bewust voor onze kerk kiezen of hebben gekozen, maar nauwelijks iets beleven aan onze ochtendvieringen. Dit laatste punt nodigt uit tot een nadere doordenking met als leidraad de publicatie van ds. Jan van der Wolf Van toeschouwer naar deelnemer

Belevingscultuur

Wanneer we in een willekeurige protestantse eredienst rondkijken, blijken vaak de jongere generaties in de minderheid. Ook nieuwkomers vinden niet gemakkelijk aansluiting bij de protestantse vieringen. Een van de belangrijkste redenen is dat er een kloof is ontstaan tussen de huidige cultuur (belevingscultuur) en de wijze waarop de kerkdiensten van oudsher worden ingevuld. Deze kloof is met name voelbaar voor jongeren en nieuwkomers. De belevingscultuur vraagt om bijzondere en memorabele ervaringen waarbij de zintuigen geprikkeld worden. De deelnemer wordt onderdeel van de gebeurtenis. In de belevingscultuur is muziek van grote en bepalende betekenis. De meeste kerkmuziek is niet ‘mainstream’, waardoor het voor veel mensen niet direct toegankelijk is. Naast met name ‘intellectuelen’ en ‘hoogculturelen’, voelen mensen die met deze muziek vertrouwd zijn (de geregelde kerkganger) zich bij deze kerkmuziek thuis. Om deze kerkmuziek te leren waarderen en begrijpen, is het nodig om ingewijd te worden. Maar omdat de kloof groeit, wordt het kennis laten maken van de kerkmuziek steeds lastiger.

Het wezen van de kerkdienst

De eredienst is gericht op het mogelijk maken van de ontmoeting van God met de gemeente. De vraag is dus niet wat een viering mij oplevert (troost, bemoediging, etc.) maar hoe kan ‘het heilige’ gebeuren? Het uitgangspunt is dat we in de eredienst de Levende ontmoeten. De dragende grond van ons samenkomen is Jezus, de Opgestane. Hij heeft immers beloofd dat waar twee of drie in zijn naam samen komen, Hijzelf aanwezig zal zijn? De liturgie is het middel om die ontmoeting te laten plaatsvinden, maar we kunnen de ontmoeting niet ‘arrangeren’. De uiteindelijke ontmoeting is het werk van de heilige Geest. Hoe kunnen we dit waardevolle overbrengen?

Veranderingen in de liturgie

Onderzoek naar de motieven van mensen die overstappen van een protestantse naar een evangelische geloofsgemeenschap maakt duidelijk dat het vaak niet om inhoudelijke punten gaat, maar om behoefte aan beleving en emotie. Wat opmerkelijk is dat het belang van aanbidding en participatie door de liturgische beweging al aan het begin van de vorige eeuw werd herkend. Door deze beweging werd er veel meer waarde gehecht aan de liturgie: niet langer een paar liederen rond de preek, maar een geheel van teksten en responsies die meer ruimte moesten maken voor participatie door de gemeente. Omdat de teksten vaak poëtisch waren, de responsies formeel van karakter waren en door de gekozen melodieën, heeft deze beweging geen ingang gevonden bij een breder publiek. In zekere zin zou men kunnen stellen dat deze beweging wel de moderne mens wist aan te spreken, maar niet de postmoderne.

In de protestantse gemeenten wordt inmiddels op verschillende manieren vorm gegeven aan de liturgie. De verschillende vormen zijn langs twee assen te leggen: de ene as lopt van vormvast naar vormvrij, de andere as van orthodox naar vrijzinnig. De meeste gemeenten kennen een vorm van bricolage: de liturgie wordt samengesteld vanuit verschillende tradities.

Serieuze problemen

Onze traditionele protestantse liturgie staat in de huidige tijd onder druk. Gemeenteleden geven aan dat ze niet begrijpen wat er in de liturgie gebeurt (waarom bidden we toch steeds?), anderen geven aan de beweging van de liturgie niet mee te kunnen maken, omdat de voorbereiding (om ons voor te bereiden op de ontmoeting met God) te snel gaat.  In de evangelische traditie neemt men hier veel meer tijd voor. Ook geven gemeenteleden aan de taal te poëtisch te vinden, de kerkmuziek niet aansprekend en de geboden interactie te formeel. Er is behoefte aan meer ruimte voor spontaniteit en participatie. Tot slot voelt een deel van de kerkbezoekers zich niet aangesproken, omdat er geen ontmoeting is met andere bezoekers.

Sommige problemen zouden gemakkelijk op te lossen moeten zijn: we zouden meer kunnen uitleggen over de eredienst. We zouden meer werk kunnen maken van onze gastvrijheid in de eredienst. De vraag naar meer beleving en andere vormen vraagt echter om een gemeentebrede bezinning.

Bruggen bouwen

In het Reformatorisch Dagblad is een artikel te lezen waarin een voorspelling wordt gedaan welke erediensten toekomst hebben. Er worden twee vieringen genoemd, allereerst de liturgische viering. De huidige kerkgangers weten deze liturgie immers zeer te waarderen. Kenmerkend is grote aandacht voor de liturgie, de muziek, verdieping en bezinning. In deze liturgische viering komen mensen thuis, ervaren rust en komen op adem. Het is belangrijk om  in de kwaliteit van deze viering te investeren. Dat neemt niet weg dat juist in kerken met deze vieringen het ledenverlies door zal gaan, omdat ze geen jongeren en nieuwkomers aan zich weten te binden.

De andere viering die toekomst heeft volgens het artikel is de evangelische viering. Deze laat zich kenmerken als eigentijds, laagdrempelig, met ruimte voor beleving en emotie. De kans is aanwezig dat via deze viering nieuwkomers en jongeren de gemeente leren kennen. Een deel zal na verloop van tijd over stappen naar de liturgische viering vanwege de behoefte aan meer bezinning en rust. Het zou van grote waarde kunnen zijn om in onze Ontmoetingskerk beide vieringen aan te bieden. Het risico is dat er twee gemeenschappen binnen de Ontmoetingskerk gaan ontstaan. Dus is het ook van belang om tussen beide kleuren bruggen te bouwen om elkaar te leren verstaan en te waarderen.

Muziek is een wezenlijk onderdeel van de beleving van de viering. Vaak hebben we een krachtig oordeel over andere vormen van muziek. Het zou grote winst zijn wanneer we niet starten met het uitroepen van onze afschuw en onbegrip over de andere vormen, maar beginnen met een vraag te stellen: wat spreekt je aan? Wat raakt je in deze muziek? Mag ik aan jou vertellen wat mijn muziek met mij doet? Op deze manier kunnen we ook in onze vormen voorleven waar we als Ontmoetingskerk voor staan: veelkleurigheid, ruimte en inclusiviteit. We sluiten niet buiten, maar we nemen de ander op in ons midden, omdat we van die ander kunnen leren.