Seksueel misbruik treft vrouwen én mannen

Op 11 oktober 2016 verscheen in dagblad Trouw een interview met Renée Römkes, de nieuwe hoogleraar gendergerelateerd geweld aan de Universiteit van Amsterdam. Haar kernboodschap onderschrijf ik van harte: het geweld tegen vrouwen is een probleem van epidemische omvang en vraagt om een doordenking van culturele dynamieken en mechanismen.

Genderprobleem

Twee zinnen in het interview roepen bij mij vragen op en lijken het onderzoek naar seksueel geweld twee decennia terug te werpen. “Overal ter wereld zijn vrouwen veel vaker slachtoffer van seksueel geweld dan mannen, ook in Nederland. Toch kijken we er nog steeds van weg. “ En: “Daarom gaat Römkens seksueel geweld de komende jaren bestuderen vanuit genderperspectief. Omdat het véél vaker vrouwen dan mannen treft, kan het worden opgevat als een schending van een mensenrecht: het recht om vrij te zijn van discriminatie.”

Vrouwen en mannen slachtoffer

Wat we inmiddels weten, is dat zowel vrouwen als mannen opvallend vaak slachtoffer worden van seksueel geweld. De percentages verschillen per onderzoek, maar telkens gaat het om schokkende gegevens. Zo valt in een rapport van Movisie te lezen:

Als geen onderscheid gemaakt wordt tussen fysiek en niet-fysiek en we kijken naar het totale aantal, dan blijkt dat 61% van de vrouwen en 33% van de mannen ooit enige vorm van seksuele grensoverschrijding (fysiek of niet-fysiek) heeft meegemaakt (data uit de Monitor Seksuele Gezondheid 2012, ongepubliceerd).

Complexe dynamiek

De constatering dat vrouwen aanzienlijk vaker te maken krijgen met (een vorm van) seksueel geweld is juist, maar het hoge percentage mannen dat slachtoffer wordt, moet meegewogen worden in de theorievorming. Zeker als men bedenkt dat jongens en mannen moeilijker over hun misbruik vertellen omdat het ontbreekt aan een discours waarbinnen dit kan. Mannen worden vaker geassocieerd met daders dan met slachtoffers. Daarnaast is het lastiger om ongewenste seksuele contacten als misbruik te benoemen. In die zin speelt gender dus absoluut een belangrijke rol als het gaat om misbruik. Deze rol is echter niet eenduidig (vrouwen zitten aan de slachtofferkant en mannen aan de daderkant) en vraagt dus om een zorgvuldige analyse. Alleen dan kan ook recht gedaan worden aan mannelijke slachtoffers en kan hen een taalveld worden geboden om met hun verhalen naar buiten te komen.

Vier mechanismen

In 2000 hebben Ruard Ganzevoort en ik het boekje Geschonden lichaam. Pastorale gids voor gemeenten die geconfronteerd worden met seksueel misbruik. Daarin onderscheiden we vier mechanismen die de dynamiek van seksueel misbruik beïnvloeden: gender, macht, seksualiteit en loyaliteit.

Mensenrecht

Met Römkes deel ik de opvatting dat seksueel geweld een schending is van een mensenrecht. Het gaat echter niet om het recht vrij te zijn van discriminatie, maar om vrij te zijn van geweld. Discriminatie leidt al snel tot (seksueel) geweld, maar het is tekort door de bocht om geweld te zien als discriminatie. Bij geweld speelt meer dan gender. Dat is een van de opbrengsten van onderzoeken van de afgelopen decennia. Grensoverschrijdingen komen in alle afhankelijkheidsrelaties voor. Vrouwen, kinderen en mannen worden hier slachtoffer van. Daarnaast verkleint de benadering van Römkes de ruimte voor mannelijke slachtoffers om met hun verhaal naar buiten te komen. In hun pijn, schaamte en isolement staan vrouwelijke en mannelijke slachtoffers naast elkaar.  Het is van belang om beide groepen niet tegen elkaar uit te spelen.

 

Twee valkuilen bij het reageren op ‘Keulen’

Bij de viering van Oud en Nieuw in Keulen ging het gruwelijk mis. Een grote groep mannen belaagde andere feestvierders, onder andere met vuurwerk. Nadat de politie het plein had schoongeveegd om rellen te voorkomen, kwamen de mannen in kleinere groepen terug en vielen groepsgewijs tegen de honderd vrouwen aan. Ze werden seksueel geïntimideerd en beroofd. In ieder geval één vrouw heeft aangifte gedaan van verkrachting. De politie zelf spreekt van een nieuwe dimensie van criminaliteit. Volgens ooggetuigen en de politie gaat het om jonge mannen van ‘Arabische en Noord-Afrikaanse origine’.

Het is een schokkende gebeurtenis. Seksuele intimidatie en seksueel misbruik raken aan de kern van je mens-zijn en zijn uitermate ernstige vormen van geweld. Ook het gegeven dat een zo grote groep zich gezamenlijk schuldig maakt deze grensoverschrijdingen is verontrustend en vraagt om een snelle en krachtige reactie.

‘Dames, pas toch een beetje op!’

De burgemeester van Keulen, Henriëtte Beker, gaf in haar persconferentie enkele pijnlijke en schadelijke tips. ‘Vrouwen, blijf op een armlengte van onbekende mannen’ en ‘ga niet alleen op pad’. Het zijn tips die vaders en moeders aan hun uitgaande kinderen mogen meegeven, maar van een burgemeester mag iets anders worden verwacht. Uitgangspunt moet zijn dat onze steden veilig zijn voor onze vrouwen, kinderen en mannen. De oorzaak van de wantoestanden in Keulen ligt niet in het gedrag van de vrouwen, maar in het gedrag van de mannen.

Zeker in de omstandigheden in Keulen is elke ‘tip’ aan vrouwen onzinnig. Het ging immers om een grote en bedreigende groep mannen. Dan ben je ook als groepje vrouwen kwetsbaar. En daarnaast: ervaringen met seksueel misbruik maken duidelijk dat slachtoffers niet of nauwelijks bij machte zijn het misbruik te voorkomen.

Door vrouwen in deze situatie op te roepen om ‘een armlengte afstand’ te houden, wordt (tenminste een deel) van de schuld bij de vrouwen gelegd. Het betekent dus ook dat mannen een excuus in de schoot geworpen krijgen: ‘tja, ze stond echt hartstikke dichtbij, zeker geen armlengte. Dus, tja, wat kun je dan anders?’ Dit is een uiterst risicovolle weg. Is de volgende stap dat vrouwen niet meer in korte rokjes mogen lopen? Niet meer mogen lachen in het openbaar? Van justitie en overheid moet verwacht worden dat zij ondubbelzinnig de grensoverschrijders aanspreken en niet degenen die de grensoverschrijding hebben ondergaan. In een eerder blog heb ik hier ook over geschreven: Had je maar geen vrouw moeten zijn.

Dat is de eerste valkuil: het aanspreken van slachtoffers in plaats van de daders.

‘Het zijn de buitenlanders!’

Een tweede reflex rond seksueel misbruik is het zoeken naar een zondebok. Het is altijd lastig gebleken om aandacht te vragen voor seksueel misbruik. Om allerlei redenen wordt er gezwegen over dit grote kwaad. Wanneer er niet gezwegen kan worden, zoals bij grote zedenzaken rond pedoseksuelen, ontstaat er vaak een grote volkswoede. Zelfs voor slachtoffers is die woede soms bedreigend. Het helpt in ieder geval niet om structureel tot oplossingen te komen rond seksueel misbruik. Veel meer is het een mechanisme om het kwaad uit onze samenleving te verdrijven zonder dat de samenleving hoeft te veranderen: de zondebok wordt geofferd.

In de reacties op de gebeurtenissen in Keulen komen meerdere sociale vraagstukken bij elkaar. Omdat het volgens getuigen gaat om mensen van Arabische en Noord-Afrikaanse origine, wordt de scherpe discussie over vluchtelingen, buitenlanders en terroristen ook op de Keulse gebeurtenissen betrokken. Dit is een tweede valkuil die een hypotheek legt op het onderzoek in Keulen en op het gesprek over vluchtelingen en over de verschillende culturen in onze samenlevingen.

Het is onwenselijk en onjuist om gedrag van een groep op een groter geheel te betrekken. Wel is het duidelijk dat er verschillende visies op mannelijkheid en vrouwelijkheid zijn. Daar zou het gesprek over moeten gaan: over grenzen en verantwoordelijkheden in ónze samenleving, over de onopgeefbare openbare ruimte voor vrouwen om vrouw te zijn. Het is aan ons om te laten zien hoe vrijheid en rechtstaat werken.

Zelf ben ik benieuwd naar de uitkomsten van het politieonderzoek.

De man regeert!

Vandaag, op Internationale Vrouwendag, publiceert dagblad Trouw een groot artikel over vrouwelijke seksualiteit. Een uitstekend onderwerp en een lezenswaardig artikel, waarin wordt beschreven dat vrouwen weinig afweten van hun eigen seksualiteit, niet aan hun partner durven aangeven waar zij behoefte aan hebben, waardoor zij veel minder geluk ervaren in seksuele relaties.

De cijfers bij het artikel vertellen dat 57% van de jonge vrouwen geregeld pijn heeft bij het vrijen, en voor 11% blijft seks pijnlijk. Een derde van de vrouwen is ontevreden over hun seksleven.

Het is de man!

De oorzaak van dit probleem wordt bij de mannelijke partner gezocht. Hij is de baas in bed, heeft geen oog voor de behoefte van zijn vrouwelijke partner en zoekt alleen (snelle – want man) eigen bevrediging.

Diepere oorzaak

In mijn beleving ligt de oorzaak vele malen dieper. Verrassend genoeg stond enkele dagen geleden een verslag in de NRC van een onderzoek naar seksueel geweld tegen vrouwen binnen de Europese Unie.  Bijna de helft (!) van de Nederlandse vrouwen geeft aan slachtoffer te zijn geweest van fysiek of seksueel geweld na het 15^de levensjaar. Het gemiddelde in de EU ligt volgens het onderzoek op 33 procent.

Andere onderzoeken laten zien dat ook kinderen en mannen slachtoffer zijn geworden van fysiek en seksueel geweld. Wat we weten is dat geweld bij veel mensen leidt tot psychische en sociale problemen.

Mensen die negatieve seksuele ervaringen hebben, zullen zich minder gemakkelijk kunnen overgeven aan haar/zijn partner. Ongewilde en ongewenste herinneringen of herbelevingen aan de negatieve ervaringen dienen zich vaak aan op intieme momenten. Seksualiteit is een sterke trigger die het verleden weer aanwezig brengt.

Daarnaast brengen negatieve seksuele ervaringen gevoelens van schuld en schaamte mee. In het artikel in Trouw noemt Sunny Bergman dit ook als haar eigen ervaringen ter sprake komen. Bergman wordt in het artikel geïnterviewd, omdat zij twee documentaires heeft gemaakt over vrouwelijke seksualiteit. “Bergman beschrijft rommelige seks in het schemergebied tussen gewenst en ongewenst. (…) Ze vindt het opschrijven van deze verhalen gênant, bekent ze: “Ik wil geen zielig stigma hebben en ik wil al helemaal geen medelijden. Ik schaam me dus voor mijn eigen negatieve seksuele ervaringen.” Dit alles maakt dat ook Bergman die zichzelf als “heel bewust” typeert, toch niet “de totaal geëmancipeerde vrouw” is in bed.’

Doorwerking van ervaringen van seksueel geweld

Het is spijtig dat de invloed van negatieve seksuele ervaringen niet meer aandacht heeft gekregen in dit artikel. De schaamte en schuldgevoelens en de herinnering aan de nare ervaringen kunnen een blokkade opwerpen in de seksuele  relatie. Door er niet over te praten zal de partner zich afgewezen kunnen voelen in de goede bedoelingen en de oprechte verlangens. In mijn pastorale praktijk heb ik met veel mensen gesproken die zich juist in hun seksuele relatie eenzaam voelden. De meesten hadden in hun jeugd, of later in hun leven, te maken gehad met geweldervaringen.  Daardoor hadden zij moeite om anderen te vertrouwen, leden vaak aan gevoelens van minderwaardigheid en hadden moeite om hun lichaam te accepteren. Hoewel ze hunkerden naar een arm om hen heen, hielden ze hun partner op afstand, uit vrees voor hoe de ander de vraag om nabijheid zou oppakken. Over deze tragiek heb ik hier geschreven.

Niet de man regeert in bed, maar het ontkennen van de doorwerking van huiselijk en seksueel geweld.

Enkele kanttekeningen bij ‘de perfecte vader van de bruid’

Op dit moment circuleert er een filmpje op het internet dat veel indruk maakt: een vader spreekt zijn schoonzoon toe voordat hij zijn dochter zal ‘weggeven’.   http://www.telegraaf.nl/tv/opmerkelijk/21373749/__Vader_waarschuwt_schoonzoon__.html De man houdt een prachtige redevoering, vol emotie en humor, waarin hij duidelijk maakt hij zijn dochter met liefde en zorg  heeft gemaakt tot de persoon die ze nu is.  De spits is dat de bruidegom net zo goed voor zijn kersverse bruid dient te zorgen. En natuurlijk tranen en een hug.

Het filmpje is een grote hit. Zelfs via cip.nl is het filmpje te bekijken. Hoe sympathiek het ongetwijfeld bedoeld is – toch zou ik enkele kanttekeningen willen plaatsen. Het ‘weggeven van de bruid’ is een wonderlijk en niet-navolgenswaardig verschijnsel. Deze traditie komt voort uit de tijd dat huwelijken zakelijke transacties waren. De vader van de bruid ruilde zijn dochter tegen de afgesproken bruidsschat: een koe, een stuk grond, een som geld. De dochter was in die tijd eigendom van de vader. Hij kón haar dus ook weggeven.

Tegenwoordig speelt dit zakelijke niet meer (toch?). Het is nu voor velen een emotioneel moment geworden. Op de trouwdag wordt duidelijk dat de onderlinge relaties blijvend zullen veranderen. Het weggeven symboliseert dat de dochter niet langer bij haar vader (of ouderlijk huis) hoort, maar samen met haar man een eigen thuis creëert. Het verbeeldt liefde, genegenheid, het overdragen van zorg en ook een beetje loslaten.  Maar ook deze emotionele herijking van het weggeven berust op die wonderlijke gedachte dat de dochter het eigendom is van de vader. En dat dochters dus altijd van iemand zijn. Van de vader of van de echtgenoot.

Misschien denk je als vader of dochter dat dit echt niet zo is, in ieder geval nu niet meer. Het gaat nu immers om de emotie en het is een ritueel om de verandering vorm te geven. Dat overtuigt echter niet: waarom worden alleen dochters ‘weggegeven’?  En waarom geeft alleen de vader weg? Daarnaast: je kunt toch alleen iets weggeven wat van jou is? Tot slot: wat moeten we met al die mensen die al langere tijd op zichzelf wonen of samenwonen?

Misschien is het goed om het filmpje nog eens te bekijken en goed te luisteren wat er precies gezegd wordt – en wat niet. Er zitten prachtige ontroerende momenten in: dat de schoonzoon een antwoord is op de bede om geluk voor zijn dochter; hoe kwetsbaar hij spreekt over het oplichten van de liefde in de ogen van zijn dochter. Maar zijn spreken roept ook vragen op: ‘me and God worked hard to make her ready’.  Sorry? Waar is de moeder in het geheel? Waar de dochter zelf? En is God het verlengstuk van de (bewogen) vragen van de vader? De vader eindigt zijn toespraak met: ‘Today I give you the best thing I have to give’. Welke symboliek gaat achter dit zinnetje schuil?

Hoe goedbedoeld, bewogen en humoristisch de toespraak ook mag zijn. De onderliggende veronderstellingen vragen om een nadere bezinning.