De groene kerk

Afgelopen woensdag, 16 januari 2019, vertelde Peter Siebe tijdens een boeiende en inspirerende avond in de gereformeerde kerk Sliedrecht over de Bijbelse opdracht en de ecologische noodzaak om op een verantwoorde manier met Gods schepping om te gaan.

Bijbelse opdracht

In zijn jeugd raakten de verhalen over de zure regen, de sombere vooruitzichten van de Club van Rome en het verdwijnen van vogelsoorten uit het Groningse platteland Peter Siebe diep. Het maakte dat milieu en schepping zijn interesse hadden.

In de jaren ’80 was het niet vanzelfsprekend dat kerken zich bezig hielden met ecologische vraagstukken. Weliswaar spoorde de Wereldraad van kerken de plaatselijke geloofsgemeenschappen aan om werk te maken van ‘vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping’, maar dat vertaalde zich niet in een blijvende inzet voor het milieu vanuit de plaatselijke kerken.

In zekere zin is dat vreemd, omdat de Bijbel ruime aandacht is voor zorg voor de schepping. Van grote waarde zijn de teksten waarin God niet alleen met de mensen, maar met de hele aarde, met dieren en met planten een verbond sluit. De sabbat geldt ook voor de dieren. De teksten die verhalen over de ‘hemelse’ toekomst, ruimen ook een plaats in voor de schepping zelf.

Een tekst die tot nadenken stemt, is bijvoorbeeld Romeinen 8. Daar schrijft Paulus dat de hele schepping met reikhalzend verlangen uitkijkt naar het opbaar worden van de kinderen van God. Zouden de kippen en varkens aan ons kunnen merken dat we kinderen van God zijn?

Groene kerk

De problemen rond het milieu en gerechtigheid overstijgen de mogelijkheden van het individu. De economie van de samenleving zou een balans moeten vinden tussen enerzijds het handhaven en versterken van het sociaal fundament en anderzijds het voorkomen dat door het ecologisch plafond gestoten wordt (zie afbeelding)

Tegelijkertijd betekent dat niet dat ieder voor zich geen stappen kan zetten die (binnen haar/zijn mogelijkheden) bijdragen aan een betere wereld. Uiteindelijk zal het gedrag van consumenten ook grotere ondernemingen in beweging brengen. Te denken valt aan de keuze voor groene stroom, Fair Trade producten, producten die het milieu minder belasten, (af en toe) geen vlees –  keuzes die gaan over ons dagelijks leven.

De plaatselijke geloofsgemeenschap kan hierin een begaanbare weg uitzetten. De kerk kan kiezen voor een duurzaam kerkbeheer en daarnaast met een zekere regelmaat aandacht besteden aan vraagstukken rond schepping en milieu.

Het initiatief van de groene kerk verdient navolging. Het is een beweging die wil stimuleren dat kerken groener en duurzamer worden. Als kerken zich hieraan committeren, worden ze uitgenodigd om stap voor stap op weg te gaan naar die duurzame kerk.

Zo kan de plaatselijke kerk gemeenteleden motiveren om binnen hun eigen vermogen een verschil te maken. Een duurzame kerk kan ook een serieus te nemen gesprekspartner worden voor de plaatselijke politiek en voor ondernemers.

Deze avond verdient het om een duurzaam vervolg te krijgen.

 

Een cultuur van misbruik

Er is veel gezegd en geschreven over de wantoestanden in Keulen in de nieuwjaarsnacht. Een van de scherpste en belangrijkste vragen is of dit seksueel misbruik samenhangt met de culturele achtergronden van de (vermoedelijke) daders. Het is om tenminste twee redenen noodzakelijk om hier goed naar te kijken. Allereerst zijn er opvallend veel meldingen van vergelijkbare seksuele intimidatie door groepen mannen die vrouwen in de menigte isoleren en belagen. Er kwamen meldingen uit andere steden in Duitsland, maar ook uit Finland, Zweden, Zwitserland en Oostenrijk. Steeds lijkt het te gaan om (voormalige) asielzoekers uit Marokko, Algerije, Syrië en Afghanistan.

De tweede reden om goed te kijken naar de culturele achtergronden is dat de seksuele grensoverschrijdingen in een aantal bijdragen worden toegeschreven aan alle (mannelijke) vluchtelingen. Vluchtelingen worden weggezet als een groep potentiële verkrachters. Ook wordt soms gewezen op de islamitische achtergrond van de verdachten. De vraag dringt zich op of de Islam seksueel wangedrag faciliteert. Door het seksueel geweld zo direct te koppelen aan een hele groep of aan een hele religie worden verschillende thema’s met elkaar verward en wordt aan de verschillende thema’s zelf geen recht gedaan. ‘Keulen’ gaat niet meer alleen over seksueel geweld, maar ook over de vluchtelingenproblematiek, de vraag naar de plek van de Islam in de Westerse samenleving en over de Nederlandse identiteit.

Simplistische retoriek over het opsluiten van mannelijke asielzoekers, pepperspray voor vrouwen tegen vluchtelingen, en het spreken over testosteronbommen, is in geen enkel opzicht behulpzaam. Het helpt het vluchtelingendebat niet verder, het vergroot de kloof in de samenleving en het draagt niet bij aan de strijd tegen seksueel geweld.

Seksueel misbruik is een maatschappelijk probleem

Seksuele intimidatie of seksueel misbruik is zelden een geïsoleerd probleem. Het gedijt in een cultuur van wegkijken, bagatelliseren en ontkennen. Vaak praten daders hun daden goed. Ze gebruiken redenaties die gelden in hun gezin of familie, die klinken in de bredere (geloofs)gemeenschap of in de culturele opvattingen van de samenleving. Bill Cosby kon jarenlang ongestoord zijn gang gaan, omdat de vrouwen die hij misbruikte niet met hun verhaal naar buiten durfden komen. In de samenleving heerst immers de opvatting dat ‘die vrouwen het wel uitgelokt zouden hebben’.  In geloofsgemeenschappen kunnen daders zich bedienen van geloofstaal: ‘eer je vader en je moeder’.  ‘Vrouwen zijn ondergeschikt aan de man’.  In gezinnen kunnen misbruikbevorderende opvattingen voorkomen, zoals een slachtoffer van incest mij eens vertelde: ‘dochters leren van hun vader vrijen. Zo heb ik het ook geleerd – zijn mijn moeder tegen mij’.

Pas wanneer er een taal wordt aangereikt, is het voor slachtoffers mogelijk om woorden te vinden voor hun ervaringen van misbruik. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar bij mannen die slachtoffer zijn geworden van misbruik. Toen er ruimte kwam voor misbruikverhalen door de strijd van feministen, werden mannen voornamelijk gezien als daders. Hierdoor was er nauwelijks ruimte voor mannelijke slachtoffers om met hun verhaal naar buiten te komen. Daarnaast hadden ze te maken met de opvattingen in de samenleving dat mannen ‘stoer’ horen te zijn en dat je ‘geluk’ hebt als je al vroeg ‘seksuele ervaringen’ hebt opgedaan. Hoe kun je dan nog je verhaal vertellen als je als puber door een leerkracht m/v bent misbruikt? Toen er ruimte kwam voor mannen om hun ervaringen te delen, kwam er een taal waarin de ervaringen gehoord konden worden. Ook de reactie van de samenleving bepaalt of misbruik in stand wordt gehouden of wordt aangekaart.

In de context van het misbruik speelt dus altijd het klimaat van de bredere gemeenschap en de cultuur van de samenleving een rol. Enerzijds in rationalisaties die de dader bezigt, anderzijds in de reactie van de samenleving.

Mannen onder elkaar

Het eerste dat opvalt in het seksueel misbruik in ‘Keulen’, dat de mannen in groepsverband optraden. De politie in Keulen gaat ervan uit dat het een vooropgezet plan was. Deze mannen hebben dus met elkaar zitten nadenken hoe en wanneer ze vrouwen zouden lastig vallen. De persoonlijke ethiek was niet aanwezig of ondergeschikt gemaakt aan de druk van de groep. Dit verontrustend mechanisme is ook terug te zien in de film ‘The Accused’ (1988) met Jodie Foster. Blijkbaar is het niet gemakkelijk om aan groepsdruk te ontkomen en onrecht te doorbreken.

Gender

Het tweede dat opvalt in ‘Keulen’is dat de vermeende daders uit islamitische landen komen. In diverse bijdragen wijzen schrijvers op het vele seksueel geweld in islamitische landen, met name tegen vrouwen die lichaamsdelen niet bedekt hebben. In bepaalde wijken in grote steden in Europa worden vrouwen uitgescholden en seksueel geïntimideerd door bewoners van buitenlandse komaf. Tegelijkertijd maken andere (vrouwelijke) auteurs ons erop attent dat zij zich juist in islamitische landen erg veilig hebben gevoeld en zich niet als lustobject ervaren hebben. De reacties geven dus een genuanceerd beeld.

Wat in mijn beleving echter van het grootste belang is, is hoe er gesproken wordt over vrouwen en over kwetsbare medemensen. Het vrouwbeeld dat naar voren komt in de verplichting om lichaamsdelen te bedekken, is kwetsbaar voor misbruik. De vrouw wordt immers verantwoordelijk gehouden voor ‘kuisheid’. Niet de man wordt aangesproken op zijn ongepaste verlangen en lust, maar de vrouw – alsof zij het misbruik zou uitlokken door blote enkels of schouders.

Wanneer mensen uit een cultuur komen met een andere visie op mannelijkheid en vrouwelijkheid, vraagt dat om een heldere reactie van de ontvangende samenleving. Enerzijds zal elke grensoverschrijding aangepakt moeten worden en niet verdoezelt. Anderzijds zullen asielzoekers die binnenkomen ook les moeten krijgen in de opvattingen rond gender in onze samenleving.

Een cultuur van misbruik

Seksueel misbruik is geen buitenlands probleem dat nu wordt geïmporteerd. In alle culturen en in alle lagen van de bevolking komt seksueel geweld voor. Het heeft te maken met macht, met het willen  bezitten van de ander. Het heeft te maken met het botvieren van eigen verlangens en lust ten koste van de ander. In ons land is een op de drie vrouwen en een op de tien mannen slachtoffer van seksueel misbruik. Het is niet een probleem van individuen, maar een probleem van de samenleving. Om seksueel geweld te bestrijden is het belangrijk om de onderliggende patronen en mechanismen te ontrafelen. Waardoor kan het misbruik plaats vinden? Wat maakt dat het kan blijven doorgaan? Hoe reageert de samenleving op verhalen van misbruik? Wat of wie houdt het zwijgen in stand? Wie mag spreken?

Door de vluchtelingen als potentieel gevaar te bestempelen, wordt er in de eerste plaats een schijnveiligheid gecreëerd. In Nederland worden nog steeds elke dag kinderen, jongeren, vrouwen en mannen slachtoffer van huiselijk en seksueel geweld. Dit misbruik wordt niet gestopt door een zondebok van buiten aan te wijzen. Sterker nog, het werkt een goede bestrijding van seksueel geweld juist tegen.

In de tweede plaats wordt een grote groep onrecht aangedaan. Net zomin als alle dominees en priesters zedendelinquenten zijn, zijn alle mannelijke vluchtelingen verkrachters. Net zomin als alle mannen erop uit zijn om vrouwen te onderdrukken, zijn alle islamitische medemensen vrouwenhaters.

Stigmatiseren werkt averechts

Wanneer op een ongenuanceerde en aanvallende manier over een bevolkingsgroep wordt gesproken, zal die groep sneller geneigd zijn om zich te verdedigen of om de gelederen te sluiten. Het biedt niet de ruimte om het misbruik onder woorden te brengen, om te zoeken naar schadelijke culturele of religieuze veronderstellingen of om als slachtoffers naar buiten te treden. Stigmatiseren van een bevolkingsgroep, religie of cultuur ontneemt juist het broodnodige taalveld om misbruik ter sprake te brengen.

Wat nodig is, is het gesprek over de waarden van onze samenleving. Waar behoefte aan is, is onderzoek dat de risico’s van culturele opvattingen scherp en genuanceerd aan het licht brengt. Slachtoffers van seksueel misbruik willen geen speelbal worden van de discussie over vluchtelingen, maar zoeken naar erkenning en naar recht.

 

Nederland is ziek

Met zekere regelmaat worden we in Nederland opgeschrikt door verhalen van seksueel misbruik. Soms zijn het verhalen van een dader die vele slachtoffers heeft gemaakt, zoals Benno L of Robert M. Terecht roepen deze verhalen veel emoties op. Soms betreft het verhalen die ‘kleiner’ zijn, maar  ook zo verschrikkelijk.

Meisje wordt moeder

Een verhaal van enige tijd geleden greep mij erg aan: een meisje van 12 jaar dat seksueel misbruikt werd door haar vader en een kindje kreeg. Het is een beklemmende en schokkende gebeurtenis. Hoe eenzaam zal dit meisje zich gevoeld hebben tijdens het misbruik, en hoe eenzaam zal zij zich gevoeld hebben, toen de hele wereld over dit gezin heen viel? Het mag duidelijk zijn dat het misbruik afschuwelijke gevolgen heeft; voor dit meisje van twaalf, voor haar baby. Het is ook niet te begrijpen dat de vader eerder veroordeeld is geweest voor incest en opnieuw zomaar zijn gang kon gaan.

Woedende reacties

Maar wat mij opviel in de reacties op verschillende fora is de woede en uitzonderlijke felheid waarmee op de vader werd gereageerd. Hoewel ik deze reacties wel begrijp, roepen de agressie en harde oordelen voor mij ook nieuwe vragen op. Het is immers wel ónze samenleving waarbinnen dit misbruik kon gebeuren.

Wat is mijn rol?

Met zijn allen wijzen we van ons af, terwijl wij het zijn die het klimaat en de mogelijkheden creëren waarbinnen deze excessen plaats kunnen vinden. Waarom ik dat denk? Enige tijd geleden stond in de krant te lezen dat één op de drie verpleegkundigen last heeft van seksuele intimidatie. Dit is een uitermate onthutsend gegeven. Iemand is ziek, zwak of hulpbehoevend, of komt op bezoek bij een zieke bekende, maar vindt toch nog de ruimte om een verpleegkundige te intimideren. Het gaat om onze opa’s of oma’s, vaders of moeders, partners, broers of zussen die vervelende en intimiderende grappen maken. Opmerkingen waarbij verpleegkundigen zich ongemakkelijk voelen. En wij? Wij laten het gebeuren.

Robert M. maakte kinderporno – dat is op zichzelf verschrikkelijk. Wat onthutsend is, is dat er een markt is voor kinderporno, omdat er vele brave burgers in de stilte het internet afzoeken naar dit soort plaatjes en filmpjes. En bereid zijn hiervoor te betalen. De samenleving biedt de bedding waarbinnen dit kan gebeuren.

Elk onderzoek naar seksueel misbruik of huiselijk geweld maakt duidelijk dat het een groot probleem is, zowel in omvang als in intensiteit. Maar als er zoveel slachtoffers zijn, dan zijn er dus ook heel veel daders….

Een seksueel intimiderend grapje

Een tijd geleden mocht ik een inleiding houden voor visitatoren over seksueel geweld in de kerken. (Predikanten, ouderlingen of diakenen bezoeken als visitator kerkelijke gemeenten om te vragen hoe het gaat. Klachten over bv de predikant kunnen met een visitator besproken worden). Het gezelschap bestond voor het overgrote deel uit mannen. In mijn inleiding legde ik uit dat het klimaat in de gemeente belangrijk is: is er respect voor de medemens? Worden de grenzen van elkaar gerespecteerd? Op dat moment maakte één van de visitatoren een seksueel intimiderende grap. Iedereen moest erg lachen. De vrouwen voelden zich erg ongemakkelijk. Toen ik aangaf dat hier dus grenzen werden overschreden, begon één van de vrouwen de man te verdedigen.

Verandering van klimaat is nodig

Ja, de dader die misbruik pleegt, moet gestraft worden. Door de rechter, overigens. Maar tegelijkertijd constateer ik dat Nederland ziek is. Als wij niet beginnen om bij kleine grensoverschrijdingen aan de bel te trekken en te protesteren, als wij niet bereid zijn om zelf te veranderen, zullen deze excessen blijven plaatsvinden. Want wij laten het gebeuren.