Is de kerk niet beter af zonder dominee?

Kerk in zwaar weer

De negatieve berichten over de kerkelijkheid in Nederland volgen elkaar in hoog tempo op. Vrijwel alle kerkgenootschappen hebben te maken met een dalend ledenaantal. De mainstream kerken vinden niet of nauwelijks gehoor bij de jongere generaties. Ambtsdragers in de Protestantse Kerken vergrijzen. Honderden Katholieke en Protestantse kerkgebouwen zullen hun deuren moeten sluiten. En ondertussen lukt het ons als Protestantse Kerk in Nederland maar niet om een passend antwoord te vinden op de geweldige uitdaging waar we ons voor geplaatst zien.

Waardevolle ervaringen

Natuurlijk, er is ook die andere kant. De ‘kleine’ verhalen. De goede pastorale gesprekken, de uitvaartdienst die ondanks alles toekomst heeft geopend. Een kerkelijke viering die een verandering heeft bewerkstelligd. De maatschappelijke bewogenheid van de plaatselijke kerk. En daarnaast: er is een uitstekende, enthousiasmerende en bewonderenswaardige missionaire beweging op gang gebracht vanuit de landelijke kerk. De twee missionaire rondes, en het initiëren van 100 pioniersplekken zijn prachtige initiatieven die hopelijk ook tot een hernieuwd elan zullen leiden.

Zorgen om de toekomst

Maar in veel plaatselijke kerken wordt er ondertussen geworsteld met een gestage terugloop in het kerkbezoek, toenemende moeite om vrijwilligers te vinden, een zeker gemis aan enthousiasme en een verslechterende financiële positie. Dit heeft drie ernstige gevolgen: allereerst een verlies van energie. De mensen die zich wel bekommeren om de geloofsgemeenschap zien hun inspanningen niet beloond. Hoe hard ze ook lopen, ze kunnen het tij niet keren. Daarnaast is een logische reflex om wat er nog beschikbaar is aan middelen en menskracht in te zetten om te redden wat er nog te redden valt aan de geloofsgemeenschap. Tot slot: wanneer een gemeente zo worstelt, is het geen aantrekkelijke gemeente om lid van te worden. Zoekers kijken om het hoekje en als ze leeftijdsgenoten missen of ontdekken dat het ontbreekt aan enthousiasme, zullen zij niet snel deel willen uitmaken van die gemeenschap. Een negatieve tendens stoot potentiële leden af.

Nieuwe kansen: waartoe zijn we als kerk geroepen?

Tegelijkertijd biedt deze ontwikkeling ook nieuwe kansen. We worden uitgenodigd om ons opnieuw en grondig te bezinnen op de vraag waartoe we als geloofsgemeenschap geroepen zijn. De kerk mag nooit doel in zichzelf zijn, maar zou een middel moeten zijn om mensen te ondersteunen om vorm te geven aan hun relatie met God. Kerk is een middel om mensen uit te nodigen in de ruimte van God op adem te komen, om handen en voeten te geven aan het Koninkrijk van God. Vormen en organisaties zijn nooit heilig geweest, dus we worden uitgenodigd om onze gewoonten, gebruiken en handelen langs de meetlat van het koninkrijk te leggen.

Heilige huisjes: predikant faciliteert ontkerkelijking?

Wanneer heilige huisjes mogen worden afgebroken, is het ook zinvol om ons te bezinnen op de rol en taak van de predikant. Het lijkt erop dat predikanten op twee manieren het proces van afnemende betrokkenheid van gemeenteleden vergemakkelijken. Weliswaar tegen wil en dank, maar ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat de inspanningen van predikanten op termijn averechts werken. Allereerst drukken de predikanten het zwaarst op de begroting. Het betekent dat het meeste geld dat wordt opgehaald met de Actie Kerkbalans binnenkerkelijk wordt aangewend. En dus ook de meeste energie. Niet dat dit perse een keuze is van de predikant. Van ons wordt verwacht dat we preken, pastoraat verzorgen, kringen starten, vergaderingen bijwonen – daar gaat vrijwel al onze tijd inzitten. Een direct gevolg van deze beweging naar binnen is, dat er weinig of geen ruimte overblijft om maatschappelijk actief te zijn, en met mensen op de rand of buiten de kerk in gesprek te raken. Een tweede ontwikkeling die de afnemende betrokkenheid van gemeenteleden vergemakkelijkt, is het mechanisme dat predikanten proberen die gaten dicht te lopen die in de gemeente ontstaan. Het vergroot echter ook de passiviteit in de gemeente en de afhankelijkheid aan de predikant. Hierdoor kunnen gemeenteleden veranderen in ‘leunstoelgelovigen’. Ze wachten tot de juiste persoon op het juiste moment de juiste  dingen zegt of doet. Ongewild kan de predikant bijdragen aan passiviteit en lauwheid in de gemeente. Sterker nog: de predikant kan zelfs een sta-in-de-weg worden voor nieuwe ontwikkelingen in de gemeente, zoals te lezen is in dit artikel.

Werken aan een actieve geloofsbeleving

Wat moeten we dan – met de kerk en met de predikant? Wanneer de predikant minder binnenkerkelijk actief is, nodigt zij/hij daarmee de gemeente uit om zelf op een fundamenteel niveau aan de slag te gaan. Het uitgedaagd worden om zelf onder woorden te brengen wat heilig voor je is, wat de betekenis en waarde van geloof en geloofsgemeenschap is, nodigt uit tot groei. Wanneer gemeenteleden zelf de verantwoordelijkheid dragen voor de kernactiviteiten, kan ook de mentaliteit misschien veranderen. Een deel van de kerkgangers en deelnemers aan activiteiten is nu afwachtend.  Chargerend: zij willen vermaakt worden. Wanneer je zelf een actieve bijdrage levert, verandert je visie op de geloofsgemeenschap omdat je er actief bij betrokken bent geraakt.

Predikant missionair inzetten

Voor de predikant blijft er meer ruimte over om voluit missionair aanwezig te zijn. Enerzijds een ondersteunende rol naar de gemeente die graag op eigen benen wil staan, anderzijds een vrije rol om te zoeken naar mogelijkheden om met zoekers in gesprek te komen.  Terug naar het ontstaan van de christelijke kerk: levende gemeenschappen met predikanten die op de grens van kerk en wereld hun tenten opzetten.