Op de rand van de eeuwigheid

De laatste van de vier middagen van de seniorenkring 2017 (een samenwerking tussen de Ontmoetingskerk en de Vriezenhof) ging over ‘leven op de rand van de eeuwigheid’. Het is vaak niet gemakkelijk om te spreken over sterven en over de dood. Het raakt aan diepe geloofsovertuigingen, en soms raakt het aan een existentiële angst. Toch is het noodzakelijk om aandacht te hebben voor leven, sterven en dood. Onbewust kan het ons immers behoorlijk bezig houden. Het is goed om bewust te worden van vragen en wensen.

Waardevol

Het gesprek met familie en/of vrienden over het toeleven naar het sterven, over de waarde van het leven, over de verwachting van wat komt na de dood, en over de uitvaart zelf blijkt van grote waarde. Het valt niet mee om deze thematiek onder woorden te brengen. Soms is het zoeken naar woorden, stamelen misschien, maar het delen van gedachten rond leven en sterven leidde volgens de deelnemers tot waardevolle en intieme gesprekken.  Tegelijkertijd zijn deze gesprekken ook ingewikkeld, omdat ook lastige thema’s niet uit de weg gegaan moeten worden. Het is goed om te spreken over wel of niet reanimeren in het ziekenhuis, de mogelijkheden rond palliatieve sedatie en adequate verzorging in de terminale fase.

Levenskunst

De laatste levensfase maakt ook zichtbaar wat het leven de moeite waard maakt. De ouderdom wordt gekenmerkt door ervaringen van verlies: verlies van mogelijkheden, verlies van gezondheid en verlies van mensen die je lief en dierbaar zijn. Juist de mensen die je met de voornaam aanspraken, vallen in deze fase weg. Levenskunst is om in het lijden en in de voortdurende momenten van verlies, de vreugde van het leven vast te houden.

Verhouden met het lijden

Opvallend is dat de waarde van het leven wordt herkend, en de zin en betekenis wordt ervaren, wanneer mensen zich het verhouden met het lijden en met het sterven, en zich er niet voor afsluiten. Wat wij van ouderen kunnen leren, is levenskunst: het vermogen om de dag te ontvangen en van het kleine en gewone te kunnen genieten. Om niet de beperkingen en het verlies leidend te laten zijn, maar de mogelijkheden en de ruimte van de dag.

Leven op de rand van de eeuwigheid

Leven op de rand van de eeuwigheid raakt enerzijds aan de schaduwzijde van het leven: de beperkingen, het verdriet, het ontbreken van toekomst. Aan de andere kant betekent deze fase ook een zoeken naar en vinden van vrede met God. Het leven met en vanuit Gods genade geeft rust en kracht in de dagen die komen, in het nadenken over het sterven en vertrouwen in het leven na de dood. Vooral de hoop die spreekt uit het leven na de dood, geeft mensen in de laatste levensfase bemoedigende rust en kracht voor de dag.

Vragen rond de hemel

Wel brengt het nadenken over de hemel ook vragen mee. Voor sommigen roept Gods oordeel ook angst en zorg op. Misschien is het goed om juist dan vast te houden aan de belofte van God: ‘ Ik laat niet los wat mijn hand is begonnen’.  We mogen leven van Gods genade. als we aarzelen en twijfelen of Gods liefde voor ons is weggelegd, mogen we vertrouwen op Jezus Christus die handen en voeten aan Gods liefde heeft gegeven. Hij is op aarde gekomen – niet om perfecte mensen in het zonnetje te zetten, maar om mensen die verdwaald zijn geraakt en zich verloren voelen te zoeken en thuis te brengen.

Leven, dood en opstanding – lessen van onze ouderen, deel 4

Afgelopen vrijdag (11 maart) was de laatste bijeenkomst van de seniorenkring, een waardevolle samenwerking tussen de Ontmoetingskerk en de Vriezenhof. Opnieuw was er een grote groep ouderen aanwezig om met elkaar van gedachten te wisselen over ‘leven, dood en opstanding’.

Kwetsbaar thema

Het is een gevoelig thema, omdat het zo persoonlijk is en raakt aan onze eigen kwetsbaarheid. Die gevoeligheid maakt dat het lastig om te spreken over sterven, over de waarde van leven en de hoop van waaruit we leven. De behoefte om hierover te spreken en om gedachten te ordenen, is echter groot.

In gesprek met de huisarts

Een belangrijk punt dat deze middag naar voren kwam, was de noodzaak om goed door te spreken over de terminale fase met de huisarts. Verschillende aanwezigen gaven aan dat in het verpleegtehuis en in het ziekenhuis eerder gemaakte afspraken niet bekend waren. Opvallend is dat er ook zorg is dat verpleegtehuizen voorstanders zijn van euthanasie. Goede voorlichting en afstemming over palliatieve sedatie, terminale thuiszorg, hospice, euthanasie en noodzakelijke zorg in de laatste fase is van groot belang. Die afspraken zijn noodzakelijk, omdat er op medisch gebied erg veel mogelijk is.

Veerkracht

De aanwezigen benadrukten dat de beperkingen waar ze zich mee geconfronteerd zagen (zowel lichamelijk als geestelijk) geen doorslaggevende redenen waren om over levensbeëindiging na te denken. Opnieuw gaven de deelnemers aan dat de menselijke geest veerkrachtig is en aan nieuwe (beperkende) omstandigheden kan wennen. Daarnaast halen ze ook veel bemoediging uit hun geloofsleven.

Aardse tent

We lazen een gedeelte uit de tweede brief van Paulus aan de gemeente te Korinthe. “ Wij weten dat wanneer onze aardse tent, het lichaam waarin wij wonen, wordt afgebroken, we van God een woning krijgen: een eeuwige, niet door mensenhanden gemaakte woning in de hemel. ² Wij zuchten in onze aardse tent en zouden willen dat onze hemelse woning er nu al over wordt aangetrokken. ³ We zijn er echter zeker van dat we ook ontkleed niet naakt zullen zijn.  ⁴ Zolang we in onze aardse tentverblijven zuchten we onder een zware last, omdat we niet willen dat deze kleding wordt uitgetrokken; we willen dat er nieuwe over wordt aangetrokken, zodat het sterfelijke door het leven wordt verslonden. ⁵ Hiervoor heeft God zelf ons gereedgemaakt, door ons de Geest als onderpand te geven.”

Wat herkenning opriep, was enerzijds het verlangen naar Gods heerlijkheid en anderzijds de moeite om afscheid te moeten nemen en los te laten. De verwachting om na het sterven in Gods nabijheid te mogen zijn, is voor de meesten een vooruitzicht waar ze moed en kracht aan ontlenen, waardoor ze ook rust ervaren in het nadenken over het sterven.

Voor herhaling vatbaar

Het was bijzonder waardevol om zo met elkaar in gesprek te zijn. Kwetsbare vragen en kostbare gedachten konden uitgesproken worden. Het was goed om elkaar in deze setting vier middagen ontmoet te hebben. Een veel gehoorde opmerking bij het afscheid: ‘Volgend jaar weer?’

Strijd op het sterfbed

In het pastoraat spreek ik regelmatig mensen die een groot verlies hebben geleden. Het zijn vaak intense en kwetsbare gesprekken. Op de grens van dood en leven, balancerend op de rand van het onzegbare, rakend aan de diepste emotie: liefde door de dood heen.

Wanneer de dood onze levensweg kruist, krijgen woorden en gebaren extra lading. Dat geldt voor mensen die verbonden zijn met geliefden die leven op de rand van de eeuwigheid. Het geldt voor mensen die leven in het onbekende landschap van rouw nu geliefden zijn weggevallen. Het verlies, de aanwezigheid van de dood, maakt gevoelig, maakt kwetsbaar. Muren en maskers houden geen stand. Troostende aanwezigheid en woorden kunnen ongedachte kracht aanboren bij de rouwende, maar voorbarige troost, niet-invoelende teksten en goedkope oneliners kunnen diep kwetsen.

In het zoeken naar houvast en grip, krijgen de woorden en handelingen in de laatste fase van een ziekbed vaak een diepe betekenis. Ook wanneer iemand onverwacht overlijdt, zijn het soms juist de laatste woorden, het afscheid, die zo node gemist worden.

Als predikant heb ik veel ontroerende verhalen gehoord rond het sterfbed van geliefden. Intense weken of dagen van zorg en van een nabijheid die in de gezonde periode soms ondenkbaar was. Woorden of gebaren die verhaalden van liefde en verbondenheid. Een gebaar dat in de context van sterven aan een andere dimensie kan raken.

Soms overlijden mensen in alle rust. Soms getuigen mensen op het sterfbed van hun geloof in God. Soms vertellen nabestaanden dat hun geliefden vlak voor het sterven de aanwezigheid van engelen of van Jezus voelden. Of de aanwezigheid van geliefden die hen waren voorgegaan. Soms worden mij verhalen verteld van mensen die op de rand van de eeuwigheid de hemel geopend zagen. Licht. Muziek. Het zijn verhalen die van grote betekenis zijn voor de nabestaanden. Verhalen die troost en houvast bieden. Intieme verhalen om te koesteren.

Maar er worden mij ook andere verhalen toevertrouwd. Over ervaringen rond het sterfbed waarover nabestaanden soms zo moeilijk kunnen spreken.  Het in alle rust en vrede sterven wordt vaak verbonden met gelovig sterven. Maar wat betekent dat voor mensen die strijd kennen op het sterfbed?  Het roept vragen op of de overledene wel door God is opgevangen. Of zij/hij niet standvastig genoeg was in het geloof, of –  Naast het verlies sluipt soms ook verdrietige onzekerheid de herinneringen binnen. Waarom moest onze geliefde zo strijden?

Ik ben er huiverig voor om de strijd op het ziekbed al te snel te vertalen naar een geloofsstrijd.  In mijn gesprekken met terminale gemeenteleden merkte ik vaak een dubbele beweging. Enerzijds was er de overgave aan God, de rust door de dood heen opgevangen en thuisgebracht te worden. Anderzijds was er een innerlijke strijd om de mensen die achter moesten blijven los te laten. Liefde verbindt. Liefde maakt dat we met heel ons hart ons met de ander verbinden. De strijd op het doodsbed heeft soms alles te maken met de diepte van verbondenheid en verwevenheid.

Daarnaast doen ziekte en medicijnen veel met mensen.

Hoe mensen ook overlijden, in alle rust of met strijd, de liefde van God is niet afhankelijk van onze overgave en ons geloof. Gods liefde is genade – en toont ons de ruimte van Zijn hart.

 

… en een tijd om te sterven

We kijken elkaar aan. Haar diepliggende ogen kijken me vriendelijk en tegelijkertijd droevig aan. De lijnen in haar gezicht vertellen een deel van haar verhaal. De groeven rond haar mond van teleurstelling en verdriet, de kraaienpootjes bij haar ogen van vreugde en dankbaarheid. Ze zucht. ‘Wat moet ik nu, dominee? Ik kom de laatste tijd vaker in het ziekenhuis dan in de kerk.’  Ze is al op leeftijd. Ondanks haar afnemende gezondheid is ze altijd optimistisch en monter. Een vrouw met levenswijsheid die het leven heeft leren verstaan. Levenskunst. Zoeken naar mogelijkheden. Vrede sluiten met beperkingen en verlies. Dankbaarheid vóórleven.

Mag ik ook gewoon sterven?

Nu heeft ze te horen gekregen dat ze niet lang meer te leven heeft. De artsen hebben haar verteld dat er een zware operatie mogelijk is, die mogelijk haar leven kan verlengen. Maar zelf aarzelt ze. Ze houdt vol overgave van het leven, van haar familie en vrienden. Tegelijkertijd is ze bezorgd hoe ze uit de operatie zal komen. En ze vraagt zich af  ‘mag ik ook gewoon sterven?’

(Foto via google, vrouw uit Chichicastenango, Guatemala)

In de afgelopen jaren ben ik geregeld in gesprek geraakt met mensen die voor dergelijke moeilijke keuzes stonden. Mijn  gesprekspartners waren broze mensen geworden. Soms hadden ze een hoge leeftijd bereikt, soms waren ze nog jong. Wat zij gemeenschappelijk hadden, was dat zij leefden op de rand van eeuwigheid. Terugkerende kanker met al die moeilijke emoties, en met die onvermijdelijke vraag: moet ik die operatie aangaan? Moet ik opnieuw een chemokuur ondergaan? Of is het genoeg zo, en mag ik mij voorbereiden op de naderende dood?

Ontwarren van emoties

In deze gesprekken is het belangrijk om de emoties te ontwarren. De kracht van de liefde, de verbondenheid die je kunt voelen met de mensen om je heen. Het verlangen om te leven – we zijn geschapen om lief te hebben en om te leven. En daarnaast het verlangen om rust te vinden. Om los te mogen laten en zich voor te bereiden op wat komt. Soms jagen medische mogelijkheden ons op: behandelingen en operaties kosten energie en kracht. De behandelingen zijn soms zo gericht op verlengen van leven, dat het geen ruimte laat voor onze sterfelijkheid en ons afscheid. Het is belangrijk om niet alleen na te denken over waardig leven, maar ook over waardig sterven.

Overwogen kiezen

De uiteindelijke keuze is altijd aan de gesprekspartner zelf. Een foute keuze bestaat niet. Wat wel schadelijk kan zijn is het ingaan van een traject, terwijl men niet de ruimte heeft ervaren om alles te overwegen. Dat gaat uiteindelijk ten koste van de draagkracht.

1 Voor alles wat gebeurt is er een uur,

een tijd voor alles wat er is onder de hemel.

2 Er is een tijd om te baren

en een tijd om te sterven.

In Prediker 3 lezen we dat er een tijd is om te sterven. Het valt niet mee om het uit te houden en stil te staan bij de gedachte aan onze sterfelijkheid. In die zin vind ik het van grote waarde dat we in ons dorp van de kerk naar de begraafplaats lopen, dwars door het dagelijks leven heen. Het dagelijks leven dat stil staat en wacht, tot de stoet gepasseerd is.

Soms staan we voor moeilijke keuzes. Ondragelijk soms. Maar ook dan mogen we op weg gaan met het licht van Pasen in onze rug.