Armstrong en de kunst van het schuld bekennen

Het hoge woord is eruit: ‘Ja, ik heb doping gebruikt. Alle mogelijke soorten, en al mijn overwinningen heb ik behaald terwijl ik doping gebruikte.’ Een schuldbewuste Lance Armstrong op de bank bij Oprah Winfrey. Terwijl hij opbiechtte wat hij allemaal had gedaan, hoe hij gelogen had, mensen het leven zuur had gemaakt, de wereld bedrogen had en de stoere winnaar had uitgehangen, brak hij en kwamen de tranen – toen hij vertelde over de onverdiende steun van zijn gezin.

Hier had de wereld op gewacht. Jarenlang had Armstrong onder vuur gelegen. Het net leek zich steeds meer om hem heen te sluiten, maar steeds weer bleef hij hardnekkig en agressief ontkennen. Lang bleven mensen als Mart Smeets in zijn onschuld geloven. Maar toen de dopingautoriteit USADA in de zomer van 2012 opnieuw het onderzoek opende en de beschuldigingen en getuigenissen tegen Armstrong zich opstapelden, was er geen uitweg meer mogelijk. Armstrong gooide de handdoek in de ring. Hij was het zat om zich te blijven verdedigen, om rechtszaken te voeren. Daarna gingen de ontwikkelingen snel: de titels werden hem afgenomen, verschillende partijen dienden schadeclaims in en steeds meer mensen zegden hun vertrouwen in Armstrong op.

In die zin komt de bekentenis, als een publieke schuldbekentenis, niet onverwachts. Armstrong zocht een goed podium om zijn verhaal te mogen doen en vond in Oprah Winfrey een begripvolle biechtmoeder. Het is uitermate boeiend om het proces van ontkennen en uiteindelijk schuld bekennen nader te bestuderen. Zowel in zijn hardnekkige ontkennen als in zijn publieke schuld erkennen zijn mechanismen te herkennen die ook spelen bij mensen die zich schuldig hebben gemaakt aan seksueel misbruik. Het is van belang om deze dadermechanismen te onderkennen, zodat een schuldbekentenis ook op waarde kan worden geschat. Maakt het onderdeel uit van een nieuwe poging om te manipuleren of wil iemand echt schoon schip maken. In mijn beleving is Lance Armstrong meer bezig met het redden wat er nog te redden valt dan met spijt en berouw over de schade die hij heeft aangericht.

Ontkennen als basisstrategie

Tussen 2000 en 2005  heb ik een proefschrift geschreven over het proces in de kerkenraad wanneer de predikant zich schuldig had gemaakt aan seksueel misbruik (Ontredderd. Het proces in de kerkenraad wanneer de predikant misbruik heeft gepleegd) . Onderzoek naar daders toont aan dat de eerste en hardnekkigste strategie voor daders ontkennen is. Onderdeel van het ontkennen is het verdacht maken en beschuldigen van degene die het misbruik of het disfunctioneren aan de orde probeert te stellen.  Armstrong (en met hem vele wielrenners) was hierop geen uitzondering. Hoewel de eerste beschuldigingen al snel na zijn comeback de kop opstaken, wist hij met een agressieve campagne van ontkennen en aanvallen de beschuldigen jarenlang te omzeilen en te ontkrachten.

Wat beslist een belangrijke rol speelde in de publieke sympathie voor Armstrong, was zijn tomeloze inzet voor het goede doel. Ongetwijfeld zal hij oprecht zich sterk hebben gemaakt voor de strijd tegen kanker. Hij heeft daarin ook veel bereikt. Tegelijkertijd versterkte dit imago zijn geloofwaardigheid. Iemand die zoveel voor een ander over heeft – dat moet toch wel een eerlijk en betrouwbaar mens zijn? En andersom: als zulke mensen al niet te vertrouwen zouden zijn en leugenaars zijn, in wat voor wereld leven we dan? Armstrong koos dus voor een strategie van ontkennen, waarbij hij ook direct de mensen die hem beschuldigden op verschillende manieren aanviel.

Bagatelliseren en generaliseren

Wanneer daders niet langer kunnen ontkennen (bijvoorbeeld omdat de bewijzen niet langer te negeren zijn) kunnen daders kiezen voor een bekentenis. Kenmerkend voor deze eerste bekentenissen is dat de spijt die gevoeld wordt vaak meer te maken heeft met het betrapt zijn dan met de schade die is aangericht. Maar soms zijn daders merkbaar opgelucht dat het geheim doorbroken is en is er een behoefte om alles op tafel te leggen. Overigens is deze opluchting lang niet altijd een garantie dat het hele verhaal verteld wordt en dat de dader ook echt berouw heeft van zijn of haar handelen. Vaak zullen daders kiezen voor een gedeeltelijke bekentenis of zullen ze hun daden bagatelliseren. Als iemand bagatelliseert worden de feiten wel erkend, maar de betekenis geminimaliseerd. Dat kan door de gebeurtenissen af te zwakken (wat stelde het eigenlijk helemaal voor? Anderen deden veel ergere dingen). Een andere mogelijkheid is om de daden te generaliseren: iedereen deed mee, eigenlijk was het onderdeel van de gewone werkelijkheid.

In de bekentenis van Armstrong zijn vergelijkbare motieven zichtbaar. Hij kon het ontkennen niet langer volhouden, omdat hij met een machtiger tegenstander werd geconfronteerd. Toen de Amerikaanse justitie zich met de dopingschandalen ging bemoeien, werden de consequenties van ontkennen dermate serieus dat Armstrong uiteindelijk zich genoodzaakt zag om  toe te geven dat hij doping had gebruikt. Zijn schuldbekentenis bij Oprah Winfrey leek een zorgvuldig geënsceneerd optreden. Het dopinggebruik werd toegegeven, maar tegelijkertijd werden de gevolgen gebagatelliseerd en het gebruik gegeneraliseerd. Er zijn veel vragen onbeantwoord gebleven, en daarnaast zijn er vraagtekens te plaatsen bij de oprechtheid van zijn spijt.

 Openbaar schuld bekennen als charme-offensief

Waarom deze openbare schuldbekentenis? Het heeft er alle schijn van dat Armstrong door deze schuldbekentenis probeert om de controle over zijn beeldvorming weer terug te krijgen. Het is in zekere zin een charme-offensief. Voor veel mensen heeft hij veel betekend, is hij tot voorbeeld geweest. Door zijn dappere getuigenis, zijn tranen in het tweede deel van het interview, en zijn pogingen een slachtofferrol op zich te nemen (ik ben harder aangepakt dan wie dan ook), heeft hij geprobeerd om door het publiek weer in genade te worden aangenomen. Bij Oprah Winfrey is het in ieder geval gelukt. In een interview gaf ze aan dat Armstrong weer een held kan worden, dat hij geleden heeft en de ruimte moet krijgen om zijn leven weer op te bouwen.

Eerlijk gezegd geloof ik niet zo in dit soort schuldbekentenissen. In één van de drie gemeenten waar ik interviews heb gehouden voor mijn onderzoek was er een buitengewoon ‘berouwvolle’ dader. Zodra hij wist dat hij niet meer kon ontkennen, omdat het net zich om hem sloot, huilde hij krokodillentranen en schreef prachtige brieven aan de kerkenraad en de gemeente waarin hij schuld beleed. De mensen wilden hem dolgraag geloven, en wilden hem vergeven – hij had immers zoveel voor de gemeente gedaan. Het gesprek met slachtoffers leverde echter nieuwe feiten op, nieuwe slachtoffers ook. Een schuldbelijdenis kan zo gemakkelijk een instrument van manipuleren worden.

Armstrong als voorbeeld

In die zin is het interessant om de ontwikkelingen rond Armstrong te blijven volgen. De mechanismen van ontkenning, de noodzaak van krachtige middelen en sancties om de waarheid te achterhalen, de rol van openbare schuld bekentenissen: heeft Armstrong echt berouw? De verhalen rond het dopinggebruik volgen elkaar in rap tempo op. Sommigen leggen alles op tafel, anderen kiezen voor overwogen ontkenningen of gedeeltelijke bekentenissen. De renner in het nauw – daar kan je nog veel van leren.