Partner van een geweldgetroffene: secundaire traumatisering?

Op vrijdag 27 februari 2015 mocht ik een workshop verzorgen op het interdisciplinair symposium ‘De weg naar heelwording: gidsen in het landschap van trauma, dissociatie en zingeving’. De kernvraag voor mijn workshop was: wat is de impact van verhalen van geweld en misbruik op de ‘gezonde’ partner? Helpt het om de gevolgen voor de partner in termen van secundaire traumatisering te beschrijven?

Steen in de vijver

De veronderstelling is dat seksueel misbruik niet alleen gevolgen heeft voor het directe slachtoffer, maar ook voor de personen om de direct betrokkenen heen. Vergelijk het beeld van kringen in de vijver. De steen die de kringen veroorzaakt, is de schokkende gebeurtenis. De kringen staan voor het effect dat de gebeurtenis heeft op de omgeving. Hoe dichter bij de inslag hoe meer golfslag.

Traumatisering bij indirect getroffenen

In de traumaliteratuur zijn voldoende aanknopingspunten te vinden om ook ervaringen van niet direct betrokkenen in termen van traumatisering te beschrijven, namelijk als een secundair of indirect trauma. De theorie over het indirecte trauma wordt over het algemeen gebruikt om de impact van traumatische gebeurtenissen op hulpverleners, om de impact van de confrontatie van therapeuten met getraumatiseerde cliënten en om de impact van een direct trauma op significante derden  te benoemen.

De theorie over indirect trauma benadrukt met name de rol van betekenistoekenning en integratie, en in mindere mate het benoemen van symptomen. Een fundamentele veronderstelling in deze theorie is dat een indirect trauma beschadigingen veroorzaakt in het referentiekader van een therapeut, met betrekking tot zijn/haar identiteit, wereldbeeld en spiritualiteit. Wel is er een verschil in het niveau van traumatisering, vandaar het spreken over secundaire traumatisering.

Een niet te integreren gebeurtenis

In de traumaliteratuur blijkt het begrip ‘trauma’ een moeilijk te definiëren begrip. Een van de problemen is dat de gevolgen van een trauma niet uitsluitend afhangen van de gebeurtenis alleen. De persoonlijke geschiedenis, contextfactoren en de aanwezigheid van hulpbronnen bepalen mede de beleving van de ernst van een trauma. Daarnaast blijkt, dat het begrip ‘trauma’ betrekking kan hebben op een breed scala aan gebeurtenissen en situaties.  Het gaat om een subjectieve ervaring van een gebeurtenis of situatie waarbij de persoon niet (meer) in staat is om de ervaring te hanteren.  Met andere woorden: bij een traumatische gebeurtenis is er sprake van een ervaring van hulpeloosheid ten opzichte van de gebeurtenis, waaraan men zich overgeleverd voelt. Hierdoor is men niet in staat om de ervaring te integreren, waardoor psychologische verdedigingsstrategieën geactiveerd worden. Traumatische gebeurtenissen worden gekenmerkt door het onverwachte en het oncontroleerbare, waardoor het gevoel van veiligheid en geborgenheid wordt aangetast. Daardoor voelt men zich kwetsbaar en onzeker.

Kernelementen van trauma

Wat zijn de constitutieve elementen van trauma? Binnen de traumaliteratuur zijn verschillende benaderingen te onderscheiden die de nadruk op diverse aspecten van het trauma leggen. Een eerste benadering wordt geboden in de DSM-IV.  Dit handboek beschrijft het posttraumatisch stress-syndroom aan de hand van de manifeste gevolgen van de beleving van een trauma. De kenmerkende symptomen van een posttraumatisch stress-syndroom zijn het herbeleven van het trauma, het vermijden van prikkels die bij het trauma horen of afstompen van de reactiviteit en verhoogde prikkelbaarheid.

Een tweede benadering wordt geboden door Kleber & Brom, die drie centrale elementen van een trauma onderscheiden: machteloosheid of hulpeloosheid, een acute ontwrichting van iemands bestaan, en een extreem onbehagen.  De ervaring van machteloosheid of hulpeloosheid wordt overigens door vrijwel alle auteurs als een centraal element beschreven.  Judith Herman benadrukt dat een trauma niet alleen de intra-psychische wereld van een individu beïnvloedt, maar ook de relaties van de persoon.  Slachtoffers van geweld hebben vaak moeite om relaties aan te gaan met anderen, omdat het geïnternaliseerde en cultureel verankerde vermogen tot vertrouwen is beschadigd.

Een derde benadering wordt geboden door Janoff-Bulman’s theorie van de ‘assumptive worlds’. Traumatische gebeurtenissen beschadigen drie fundamentele aannames met betrekking tot het wereldbeeld (de wereld is betekenisvol, geordend en te begrijpen) tot de ander (de ander is te vertrouwen) en tot het zelfbeeld (ik ben competent en waardevol). Wanneer deze aannames worden vernietigd, zal de persoon zich onzeker, onveilig en kwetsbaar voelen.

Een laatste onderscheid wordt geboden door DePrince & Freyd, die naast het paradigma van de angst (focus op hulpeloosheid) en het paradigma van het vernietigde wereldbeeld, het paradigma van trauma door verraad  onderscheiden. De winst van zowel de benadering van Janoff-Bulman als van Freyd is dat zij het zich verraden voelen niet zien als een expliciete emotie, maar als een cognitieve reactie om de traumatische gebeurtenis te kunnen hanteren. Door het verraad te expliciteren, wordt ook de relationele dimensie van het trauma benadrukt.

In een overzicht:

	Auteur:             kernelementen DSM-IV:                              herbeleving, vermijden, verhoogde prikkelbaarheid. Kleber & Brom:                  hulpeloosheid, ontwrichting en onbehagen. Herman:                              machteloosheid, beschadigd vertrouwen. Janoff-Bulman:                 beschadigd beeld van zelf, ander  en wereld. Freyd:                                  verraad.

Partner

De impact van het bericht dat de partner te maken heeft (gehad) met seksueel misbruik, zal per persoon verschillen. De context van de ‘gezonde’ partner maakt een belangrijk verschil. Gezond staat tussen aanhalingstekens, omdat een deel van de partners (onbewust) voor een geweldsgetroffene ‘kiest’ vanwege onvervulde behoeften. Soms uit zich dat in een reddersrol, soms in een daderrol waarin het geweld wordt herhaald.

Daarnaast maakt de verbondenheid tussen beide partners uit: hoe goed is de relatie? Ook is bepalend wat de impact van het misbruik op de geweldsgetroffene is. Hoe ernstiger de gevolgen voor de geweldsgetroffene, hoe groter de kans dat de partner secundair getraumatiseerd raakt. De eigen draagkracht, de aard van de relatie, de impact van het misbruik op de geweldsgetroffene, de toegang tot hulpbronnen en begrip voor de gevolgen bepalen de impact op de partner.

Eigen ervaring

In mijn eigen geschiedenis herken ik meerdere elementen uit de verschillende omschrijvingen van trauma. Met name de moeite om deze episode te integreren is een belangrijke rode draad gebleken.

Het moment dat Esther mij vertelde dat zij in haar jeugd te maken heeft gehad met seksueel misbruik kwam als een totale verrassing. Mijn eerste reactie was ongeloof en het bagatelliseren van de ernst.

De eerste periode na deze onthulling werd gekenmerkt door vermijden, onbehagen en toenemende ontwrichting van ons dagelijks leven. Esther werd kwetsbaarder en in toenemende mate afhankelijk, zonder dat we dit koppelden aan het verleden van misbruik. Wel raakten we meer en meer met elkaar verknoopt. Als ‘redder’ gaf ik steeds meer eigen ruimte op om voor Esther te zorgen, waardoor haar afhankelijkheid toenam.

Na de geboorte van onze zoon werd de ernst van de gevolgen van het misbruik in alle hevigheid zichtbaar. Het betekende dat relaties onder spanning raakten en soms werden beëindigd (familie, vrienden). Het bracht het gevoel van in de steek gelaten worden en eenzaamheid mee.

In deze fase ging het met Esther erg slecht. Haar verleden kwam mij erg dicht op de huid. Ik werd neerslachtig, verloor mijn geloof, het vertrouwen in medemensen (op enkele uitzonderingen na) en miste toekomstperspectief. In de eerste drie jaar na de geboorte van onze zoon was Esther met grote regelmaat opgenomen. Het gaf mij een gevoel van machteloosheid en hulpeloosheid dat ik haar niet kon helpen. Dieptepunt was het moment dat zij zo suïcidaal was en ik mij realiseerde dat ik haar niet kon tegenhouden, dat ik bereid was haar te laten gaan opdat ze niet eenzaam zou hoeven te sterven.

Voor Esther betekende dit een omslagpunt. Ze vocht zich uit de diepte een weg terug en werd predikant. Haar verleden van misbruik en van de relatief recente opnames besloot zij op de nieuwe woon– en werkplek voor haar te houden. Dat bracht een al bestaand probleem scherp aan het licht: ik kon niet beschikken over mijn eigen verhaal als partner van een geweldsgetroffene. Enerzijds had ik last van neerslachtigheid en van de zwaarte van Esthers levensverhaal, anderzijds kon ik er niet vrij over beschikken.

Na vier jaar stortte Esther in en diende haar misbruikverleden zich in alle hevigheid aan. Ik veranderde in die tijd van werkplek, moest zorg dragen voor onze zoon van 10 jaar die psychisch belast raakte en voor Esther die in een diep dal belandde. Hoewel Esther ervoor koos om niet langer over het verleden te zwijgen, was er logischerwijze weinig ruimte voor mijn eigen verhaal. De meeste aandacht ging naar Esther en als het over mijn pijn ging, riep dat bij Esther een schuldgevoel op. Daarnaast kon ik de emoties van Esther nauwelijks aan. Ik moest mij noodzakelijkerwijze afsluiten voor het verdriet en de wanhoop van mijn geliefde. Zelfbeheersing en controle werden mijn tweede natuur. De diepe emoties van woede, verdriet en wanhoop ging ik in stilte aan.

In de jaren die volgden bleef het lange tijd onverminderd slecht gaan met Esther. Wat in die fase erg zwaar was, waren de suïcidepogingen waardoor Esther enkele malen op de Spoedeisende Hulp belandde. Onze zoon, die toen inmiddels 13 was, stortte in die tijd ook in. Het misbruikverhaal had een centrale plek in ons gezin ingenomen. We moesten onze toekomstverwachtingen en onze dromen bijstellen. We moesten opnieuw een weg leren zoeken in intimiteit en seksualiteit.

Wat was helpend?

Het vermogen om bij de dag te leven was heilzaam. Mensen die het met mij en met ons uithielden waren van levensbelang. Collega’s die mij adviseerden om te scheiden waren desastreus. Hulpverleners die geloof hielden in Esther en de kracht van Esther zelf. Hulpverleners die onze zoon weer bij zijn eigen kracht kregen waren goud waard.

Kernwoorden waren: trouw, vertrouwen, erkenning, ruimte en leven bij de dag.

Is het ook behulpzaam om te spreken in termen van secundaire traumatisering? In mijn beleving helpt het om de dynamieken en processen te begrijpen. Begrip is het eerste handvat op weg naar herstel.